عاقبت کرونا چه خواهد شد؟

بیماری‌های واگیر در تاریخ بشر قدمتی دیرینه دارند؛ گاهی شیوع منطقه‌ای داشته‌اند و گاهی همه‌گیری بین‌المللی یافته‌اند و سرنوشت‌ساز شده‌اند. جذام و طاعون و وبا و آبله و سل شناخته‌شده‌ترین بیماری‌های واگیر هستند و در دوره‌هایی تاریخ‌ساز شده‌اند! برای مثال طاعون که به مرگ سیاه معروف بود در قرن ۱۴ میلادی یک‌سوم جمعیت اروپا را کشت! حتی تعدادی از اعضای خاندان‌های سلطنتی اروپا نیز در همه‌گیری این طاعون مردند. نمونه دیگر، طاعون بزرگ لندن است که در قرن ۱۷ میلادی جان یک‌پنجم جمعیت این شهر کثیف را گرفت؛ زباله‌های شهری رهاشده در معابر و موش‌ها دلیل واگیری این بیماری بودند. وبا نخستین بار در قرن ۱۹ به مرحله همه‌گیری رسید ولی جذام قدیمی‌تر است و در قرون‌وسطی در اروپا شیوع داشت. احتمالاً از همه قدیمی‌تر هم آبله که گمان می‌رود شیوع آن از مصر باستان بوده است؛ جای زخم آبله روی بدن مومیایی‌ها مصر باستان نیز هست!

بیماری سل در کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته شیوع دارد و خطرناک‌ترین بیماری واگیر دنیای معاصر است.

کشنده‌ترین بیماری واگیر جهان

بااینکه برای بیماری‌های واگیر قدیمی، درمان پزشکی یا واکسن کشف‌شده است و خیلی‌ها فکر می‌کنند دیگر اثری از آنها نیست، اما آنها هنوز هم هستند. در دنیای امروز بیش از ۲۰۰ هزار نفر جذام دارند، بیشترشان در هند و برزیل. هرسال نیز حدود ۳ میلیون ابتلا به وبا گزارش می‌شود و بیشتر در کشورهای توسعه‌نیافته آفریقایی یا هر جا که جنگ و ضعف بهداشت هست. عجیب‌تر اینکه سالانه ۹ میلیون نفر سل می‌گیرند؛ سل کشنده‌ترین بیماری واگیر جهان است. بااین‌حال، بیماری‌های واگیر قدیمی در حال درمان هستند و تعداد مبتلایان به آن‌ها مدام کمتر و کمتر می‌شود. اما بیماری‌های واگیر نوظهوری هم هستند که گاهی از راه می‌رسند و قربانی می‌گیرند.

مقابله با آنفلوانزای اسپانیایی مهم‌ترین وظیفه پرستاران در جبهه‌های نبرد جنگ جهانی اول بود.

قربانی کمتر؛ شهرت بیشتر!

سابقه تاریخی را که نگاه کنیم بیماری‌های همه‌گیر در دوران معاصر و حتی در سال‌های اخیر بسیارند؛ اغلب نیز به دلیل گسترش ویروس‌هایی از خانواده آنفلوانزا. در یک قرن اخیر بیماری‌های واگیر که بالای یک‌میلیون نفر تلفات داشته‌اند فهرستی بلندبالا هم دارند؛ از آنفلوانزای اسپانیایی در سال ۱۹۱۸ با ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون نفر تلفات تا تیفوس اروپای شرقی در سال ۱۹۱۹ و آنفلوانزای آسیایی در سال ۱۹۵۷ و آنفلوانزای هنگ‌کنگی در سال ۱۹۶۸ و سل فراگیر در سال ۲۰۱۲ که بیش از یک‌میلیون کشته داشت.

سربازان در جنگ جهانی اول آنفلوانزای اسپانیایی را به همه جا بردند و این بیماری مهلک را عالم‌گیر کردند.

در ایران، آنفلوانزای اسپانیایی هم‌زمان با قحطی بزرگ در سال‌های جنگ جهانی اول، جان حدود ۱ میلیون تا ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر را گرفت. نکته مهم اینکه بیماری‌های واگیر، طی دو دهه اخیر، بااینکه نسبت به بیماری‌های قدیمی‌تر قربانیان کمتری داشتند به دلیل گسترش استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی و مطرح‌شدن در رسانه‌ها، بسیار مشهور و خبرساز شدند. اغلب این بیماری‌ها نیز به ویروس‌های خانواده آنفلوانزا مربوطند؛ ویروس‌هایی که مدام تغییر ژنتیکی می‌یابند و نوع به نوع می‌شوند تا درمان آن‌ها ناشناخته بماند و پیشگیری از آن‌ها دشوار شود. میزان تلفات ناشی از این بیماری‌ها نیز به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ از همه مهم‌تر میزان مسری بودن و کشندگی آن‌ها. برخی بیماری‌ها به راحتی منتقل می‌شوند و افراد بیشتری را مبتلا می‌کنند. برخی دیگر روش‌های انتقال ساده‌ای ندارند اما میزان کشندگی‌شان بالاست. عومل محیطی نیز در واگیری بیماری‌ها مهم است. برای مثال برخی بیماری‌های مسری در کشورهایی با آب‌وهوای گرم سریع‌تر همه‌گیر می‌شوند. در نهایت وضعیت بهداشتی و آگاهی‌های اجتماعی در میزان تلفات یک بیماری واگیر تعیین‌کننده است. به این ترتیب گاه یک بیماری به شدت مسری و کشنده با تلفات کم مهار می‌شود و گاه یک بیماری واگیر با میزان کشندگی پایین در کشوری جنگ‌زده یا فقیر تلفات بالایی بر جا می‌گذارد.

سارس نخستین بیماری واگیر بود که باوجود تلفات کم، به دلیل انعکاس رسانه‌ای بسیار خبرساز و ترسناک شد.

وحشت سارسی!

سندرم تنفسی حاد که به سارس (SARS) معروف شد از سال ۲۰۰۲ در جنوب چین شیوع یافت و با وحشت‌آفرینی بین‌المللی به ۱۷ کشور سرایت کرد. آخرسر نیز ۷۷۴ قربانی گرفت و همه‌گیری‌اش پایان یافت.

سارس هم ناشی از جهش ژنتیکی در «کرونا ویروس‌ها» بود. کرونا ویروس‌ها خودشان خانواده بزرگی از ویروس‌ها هستند که پرندگان و پستانداران را مبتلا می‌کنند. این ویروس‌ها در سال ۱۹۶۵ کشف شدند و تاکنون ۷ کرونا ویروس انسانی کشف و شناسایی‌شده است.

سارس واکسن ندارد و فقط ترکیبی از داروهای ضدعفونت و تب‌بر به همراه مراقبت پزشکی در مراحل اولیه درمان می‌تواند جان مبتلایان را نجات دهد. هنوز هم درمان مؤثری برای سارس کشف نشده اما همه‌گیری بیماری به پایان رسیده و دیگر خیلی‌ها حتی نامش را هم یادشان نمانده! سارس در زمانی که مشهور بود، ۱۰درصد بیمارانش را کشت.

آنفلوانزای پرندگان جان میلیون‌ها پرنده وحشی و پرورشی را گرفت.

مرغ‌ها هم سرما می‌خورند!

آنفلوانزای پرندگان (H۵N۱) که در ایران به آنفلوانزای مرغی مشهور است در سال ۲۰۰۵ میلادی از چین همه‌گیر شد. این بیماری به مرگ یا انهدام بیش از ۳۰ میلیون قطعه انواع پرنده در جهان منجر شد. آنفلوانزای مرغی که به انسان هم منتقل می‌شد، واگیر اندکی داشت اما نرخ تلفات آن بالا بود. این بیماری تاکنون حدود ۵۳درصد از ۸۶۰ بیمار مبتلا را به کام مرگ کشانده.

آنفلوانزای پرندگان هم هنوز واکسن اختصاصی ندارد و هر سال چند نفری را از بین می‌برد. درمان آن هم به مراقبت‌های پزشکی و همچنین استفاده از داروهای آنتی‌ویروس و تقویت سیستم ایمنی بدن نیاز دارد. البته برای پیشگیری از ابتلای پرندگان اهلی و پرورشی به این بیماری، واکسن‌هایی در مقیاس انبوه تولید و در مرغداری‌ها و مزارع پرورش طیور استفاده می‌شود.

آنفلوانزای خوکی جدید ترکیبی از انواع ویروس های آنفلوانزای انسانی، خوکی و پرندگان است که برای انسان بسیار کشنده محسوب می‌شود.

مرضی که ۲ بار شیوع یافت

آنفلوانزای خوکی (H۱N۱) در سال ۲۰۰۹ میلادی در مکزیک شیوع یافت و به سایر نقاط جهان رسید. این بیماری درواقع مرض شایع و غیرکشنده خوک‌ها بود ولی نوعی که در سال ۲۰۰۹ شیوع یافت مختص انسان و کشنده بود و از انسان به انسان نیز منتقل می‌شد. این بیماری، بسیار کشنده بود و مرگ ۱۸۵۰۰ نفر بر اثر ابتلا به آن تایید شد. هرچند که تخمین زده می‌شود که تعداد جانباختگان، بسیار بیشتر از این بوده و بین ۱۵۰ تا ۵۷۵هزار نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست داده باشند. در همان سال اول شیوع (۱۳۸۸ شمسی) در ایران بیش از ۴۰۰ نفر به این بیماری مبتلا شدند. این بیماری هر سال در گوشه‌ای از جهان خودش را نشان می‌دهد و در سال ۹۴ نیز دوباره در ایران شیوع یافت و ۴۶ کشته برجای گذاشت. آنفلوانزای خوکی از طریق دریافت داروهای آنتی‌ویروس و همچنین مراقبت پزشکی قابل‌درمان است. علاوه بر آن حداقل ۴ دارو با تاثیر زیاد برای این بیماری ساخته شده و در دسترس است.

بیماری مِرس از عربستان شیوع یافت و گمان می‌رود از شتر به انسان منتقل شده باشد.

یک‌سوم مبتلایان مرس مردند!

سندرم تنفسی خاورمیانه که مرس (MERS) نامیده می‌شود، مانند سارس، شکلی جهش‌یافته از کرونا ویروس است که نخستین بار در سال ۲۰۱۲ در عربستان مشاهده شد و به ۲۷ کشور گسترش یافت که اغلب آنها هم کشورهای عربی بودند. مرس خطرناک‌تر از سارس بود و یک‌سوم مبتلایان به این بیماری جان خود را از دست می‌دادند. تاکنون بیش از ۲۵۰۰ نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند. در ایران ۵ نفر در سال‌های ۹۲ و ۹۳ به این بیماری دچار شدند و ۲ نفرشان جان باختند. مرس نیز واکسن ندارد ولی تولید داروهایی برای نجات جان مبتلایان و بهبود سریع‌تر این بیماری در سراسر دنیا در دست بررسی است.

بیماری خطرناک ابولا هر چند سال یک‌بار در آفریقا همه‌گیر می‌شود و قربانی می‌گیرد.

ابولا؛ همیشه ابولا!

در میان ویروس‌هایی که در سال‌های اخیر خبرساز شده‌اند ابولا(Ebola) از همه کشنده‌تر است؛ ۵۰ تا ۹۰ درصد بیماران فوت می‌شوند. این بیماری حدود ۴۰ سال پیش به‌صورت محدود در آفریقا شیوع یافت و شناخته شد اما سال ۱۹۹۵ میلادی دوباره بازگشت و قربانی گرفت. سال ۲۰۱۴ نیز دوباره موج جدید ابولا راه افتاد و این بار بیش از ۳۰۰ نفر در کشورهای آفریقایی به‌ویژه گینه و لیبریا قربانی این ویروس مرگبار شدند. واگیری ابولا همچنان ادامه دارد و خبرهای ابولایی گاهی در رسانه‌ها داغ می‌شود.

هرچند ابولا سال‌هاست در آفریقا شایع شده، اما تلاش‌های جهانی مستمر برای جلوگیری از شیوع آن در سایر نقاط دنیا ادامه دارد. این بیماری علائمی نظیر سرماخوردگی دارد اما خیلی زود در فعالیت اندام‌های حیاتی بدن اختلال ایجاد می‌کند و به خونریزی داخلی منجر می‌شود. فقط در سال ۲۰۱۹ در کنگو که حالا کانون این بیماری است بیش از یک هزار نفر به بیماری مبتلا شدند. در ۲ سال اخیر واکسن‌ها و درمان‌های مؤثرتر برای این بیماری از راه رسیده‌اند و در آفریقا واکسیناسیون انبوه آغازشده است. ساخت حداقل ۲ واکسن قطعی نیز برای این بیماری در مراحل پایانی است و کارشناسان امیدوارند امسال روند ریشه‌کنی این بیماری مهلک آغاز شود.

شیوع کرونا بسیار سریع بود و در چند هفته از چین به اروپا و آمریکا رسید.

کرونای جدید

بیماری «کووید-۱۹» (COVID-۱۹) که از ویروس جدیدی از خانواده کروناویروس‌ها ناشی می‌شود در ایران به «کرونا» و در جهان به «کرونای ووهان» معروف است. این بیماری از اواخر سال ۲۰۱۹ از شهر ووهان چین شیوع یافت و به‌سرعت به بیش از ۲۰ کشور در سراسر جهان رسید. البته این اول دردسر بود و حالا حدود نزدیک به ۱۰۰ کشور ابتلای شهروندانشان به کرونا را تأیید کرده‌اند؛ مبتلایان به کرونا به یکصدهزار نفر رسیده‌اند با بیش از ۳ هزار قربانی. پس از چین که بیشترین مبتلایان را دارد کرونا در ایتالیا، کره جنوبی، ایران و ژاپن شیوع بیشتری یافته است.

ساخت واکسن برای کرونا به یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های پزشکی دنیا تبدیل شده است.

خبر خوب درباره این بیماری همه‌گیر اینکه بیش از ۴۵ هزار نفر از مبتلایان به کرونا بهبود یافته‌اند. چین که منشا شروع این بیماری بود، سریع‌تر از دیگران هم دست‌به‌کار شد و علاوه بر ساخت کیت‌های تشخیص سریع و دقیق این بیماری، برای قرنطینه محدوده‌های جغرافیایی مشخص و همچنین ساخت بیمارستان‌های تخصصی مراقبت از بیماران کرونایی اقدامات مؤثری انجام داد. حالا بنا به اعلام سازمان بهداشت جهانی این بیماری در سراسر دنیا در حال کنترل است. دیگر اینکه واکسن‌هایی نیز برای کرونا در ایران، چین و آمریکا ساخته‌شده و در حال تکمیل است.

آمارهای مرگبار!

بیماری‌های واگیر معمولاً نتیجه جهش ژنتیکی ویروس‌ها و انتقالشان از حیوانات به انسان‌ها هستند. بیشتر هم از حیوانات وحشی به انسان منتقل می‌شوند. اغلب این بیماری‌ها نیز یک‌ بار شیوع شدید می‌یابند و همه‌گیر می‌شوند ولی برخی از واگیرها چند سال یک بار با نسخه جدیدی از ویروس دوباره شیوع می‌یابند و قربانی می‌گیرند. به همین دلیل تهیه آمارهای دقیقی از تعداد مبتلایان، دشوار و گاهی به دلیل تقسیم‌بندی‌های پیچیده پزشکی ناممکن است. برای مثال قربانیان نسخه‌های متفاوت یک ویروس ممکن است در یک گروه واحد طبقه‌بندی نشوند یا حتی درباره شیوه طبقه‌بندی مبتلایان به نسخه‌های متفاوت یک ویروس، میان مجامع علمی و پزشکی اختلاف‌نظر باشد. آبله که در قرن ۱۸ بیش از ۶۰ میلیون نفر را در اروپا کشت تنها بیماری واگیر جهان محسوب می‌شود که امروزه به‌کلی ریشه‌کن شده است.