توسعه متوازن حمل‌ونقل ریلی و کاهش حوادث و سوانح جاده‌ای

از سوی دیگر در کنار جایگاه و ضرورت توسعه حمل‌ونقل به‌عنوان نیروی محرکه اقتصاد، تولید خدمات، حوادث و سوانح جاده‌ای به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم این صنعت، همواره اسباب نگرانی و دغدغه مسئولان و ذی‌نفعان این حوزه بوده است. از این رو مقوله ایمنی و مؤلفه‌های مرتبط با آن به‌عنوان یک رکن اصلی به ویژه در حمل‌ونقل جاده‌ای از اهمیت فراوانی برخوردار است. امروزه ضرورت و اهمیت ارتقای ایمنی برای توسعه حمل‌ونقل و بهبود کیفی و کمی آن تا آنجا است که تدوین و تصویب نقشه ایمنی راه‌ها تقریباً در تمامی کشورها به‌عنوان یک اصل اساسی و مهم پذیرفته و اجرایی شده و توسط تمامی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی و ذی‌ربط مراعات شده است.
بهبود شبکه‌های ناوگانی، خطوط، علایم و بهره گیری از تکنولوژی نوین در سامانه‌های حمل و نقلی و به روزرسانی آن‌ها از نکات اصلی حفظ سرمایه‌های ملی و مطالبات اجتماعی محسوب می‌شود.
عارضه یابی و مطالعه ایمنی و نقش کلیدی آن در پیشبرد و توسعه اهداف صنعت حمل‌ونقل جملگی نشان از نقش برجسته و جایگاه استراتژیک آن دارد که در اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی نظام نیز لحاظ شده است به طوری که این ضرورت خود را در قالب تخصیص روزی به نام ایمنی حمل‌ونقل در تقویم رسمی کشور نشان داده است. ناظر دیگر بر صدق این مدعا دغدغه‌های مقام معظم رهبری و تأکیدشان بر انضباط راه‌ها و به حداقل رساندن حوادث و سوانح است. بنابراین تمامی شواهد دال بر آن است که ایمنی باید سرلوحه همه فعالیت‌های مجموعه ترافیک، راه و طرح‌های هندسی قرار گرفته و بر تمامی مسئولان و نهادهای مرتبط است که تأمین ایمنی را وجهه تلاش‌ها و همت اصلی خود قرار دهند.
طی سال‌های اخیر در راستای کاهش حوادث و سوانح جاده‌ای راهبردهای متعدد و متنوعی توسط صاحب‌نظران و نهادهای مسئول پی‌ریزی و پیگیری شده است که ازجمله آن‌ها می‌توان به اجرای وسیع آموزش‌های شهروندی، بهره‌گیری از سامانه‌های هوشمند، تصویب و اجرای قوانین و مقررات، استفاده از سیستم‌های مدیریت و جمع‌آوری حوادث و سوانح و غیره اشاره نمود که هر یک توانسته برخی از ابعاد ترافیکی را در سه بخش راه، وسیله نقلیه و انسان تا حدودی پوشش دهد.
اما همچنان دیده می‌شود بسیاری از اقدامات در مقام عمل با توجه به وسعت جغرافیایی، انسانی و سایر ابعاد و حوزه‌های ترافیکی علاوه بر لزوم صرف هزینه و وقت زیاد به‌عنوان مقدمات بهبود شرایط ترافیکی برای حل معضل سوانح و حوادث از کارآمدی چندانی برخوردار نبوده و همواره اقدامات اصلاحی این بخش بر اقدامات پیشگیرانه غالب بوده است. دلیل این مدعا نیز از دست رفتن بسیاری از سرمایه‌های انسانی و مادی در سوانح جاده‌ای است که علاوه بر تحمیل هزینه‌های بسیار بالا بر پیکر رنجور اقتصاد کشور، باعث بروز پیامدهای منفی دیگری نظیر هزینه‌های غیرمستقیم و تبعات عاطفی بر خانوارها و از دست دادن نیروی کار برای بنگاه‌های اقتصادی و اجتماعی می باشد.
استفاده حداکثری از شبکه ریلی کشور که به لحاظ کارآمدی مناسبتر در حمل و نقل انبوه و ایمنی نسبی بهتر جایگاهی مهم دارد و بهره ور نمودن شبکه که دارای پتانسیل قوی در جابه جایی‌ها مطرح است از جمله کاهش حوادث جاده‌ای را می تواند سامان دهد.
در این میان هرچند اجرای برنامه‌های آموزشی و اقدامات قاطع پلیس نقش مؤثری در اصلاح و بهبود رفتارهای ترافیکی و تا حدودی کاهش سوانح داشته است اما همچنان مشکلات مرتبط با فرهنگ‌های نادرست ترافیکی و نبود زیر ساخت‌های قابل قبول، فرسودگی راه‌ها و ناوگان، کمبود وسایل نقلیه با استانداردهای ضروری در جامعه و عدم آگاهی و اطلاع کاربران فضای ترافیکی مزید بر مسائل بوده و سبب‌ساز بسیاری از حوادث در این بخش کلیدی شده است تا آنجا که ایمنی همچنان به‌عنوان حلقه مفقوده در فرایندهای مدیریت ترافیکی به محور اصلی نگرانی‌های مردم و مسئولان بدل شده است.
طی سال‌های اخیر تأکید بر مناسب‌سازی هندسه راه‌ها و ایمن‌سازی حریم آن، ایجاد محدودیت سرعت برای رانندگان و افزایش ایمنی وسایط نقلیه ازجمله طرح‌های درخور توجه برای رفع برخی مشکلات در این قسمت بوده است اما بااین‌حال همچنان آمار حوادث بسیار بالاست و ایران نیز یکی از کشورهای دارای آمار بالای جان‌باختگان و مجروحان در میان کشورهای دنیاست که سالانه 7 درصد از بودجه کل کشور را به خود اختصاص داده است.
بررسی تجارب کشورهای موفق نشان می‌دهد کاهش حوادث و سوانح جاده‌ای پدیده‌ای تصادفی و بی ساختار نبوده و از طریق برنامه‌ریزی جامع، به‌کارگیری راهبردهای بلندمدت و با همکاری تمامی عوامل و نهادهای ذی‌ربط و شهروندان و ایجاد تبادلات موثر بین همه نهادها و همکاری موثر در اجرای وظایف قانونی میسر شده است.
طرح جامع حمل و نقل با محوریت شبکه ریلی کشور و ایجاد ظرفیت های مناسب برای حمل ریلی از جمله اقدامات اساسی است زیرا سهم ناچیز حمل‌ونقل ریلی برای جابجایی بار و مسافر در حوزه‌های درون‌شهری و برون‌شهری سبب شده تا غالب سفرها با استفاده از وسایط حمل‌ونقل جاده‌ای و وسایل نقلیه شخصی صورت گیرد که خود این موضوع نیز تبعات منفی فراوانی نظیر افزایش استهلاک، سوخت، هزینه‌ها، بار ترافیک و نیز فزونی یافتن تلفات در جاده‌ها را در پی داشته است. نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کاهش تلفات ترافیکی بدون درنظرگرفتن نقش سهم حمل‌ونقل ریلی امکان‌پذیر نیست. از طرفی نیز فراوانی تلفات و حوادث جاده‌ای می‌تواند با توجه به عوامل متعددی نظیر: مواجهه، ریسک، پیامد و غیره تبیین شود. تغییر در هر یک از این ابعاد می‌تواند درروند کاهش یا افزایش حوادث تأثیرگذار باشد. لذا یکی از روش‌های کاهش حوادث جاده‌ای ترویج شیوه‌های ایمن‌تر برای ترابری بار و مسافر نظیر روی آوردن به صنعت حمل‌ونقل ریلی است.
رهیافت استفاده از حمل‌ونقل ریلی در سفرهای درون‌شهری و برون‌شهری یکی از شیوه‌های مناسب برای کاهش حوادث و سوانح جاده‌ای است. طی سال‌های اخیر تلاش‌های صورت گرفته برای افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی در جابجایی بار و مسافر توانسته نقش مؤثری در کاهش تلفات جاده‌ای داشته باشد که آمارهای موجود در این خصوص حاکی از کاهش 12 درصدی حوادث با استفاده از حمل‌ونقل ریلی است.
از طرفی شبکه حمل‌ونقل ریلی به دلیل امکان جابجایی انبوه و ایمن بار و مسافر به‌عنوان اقتصادی‌ترین ابزار حمل‌ونقل مورد تأکید فراوان محافل اجتماعی، اقتصادی، علمی و مدیریتی قرارگرفته است که باید دولت و برنامه ریزان با استفاده از دانش صاحبنظران و بدون حساسیت های غیر ضرور موجود که جاده محور قرار گرفته است، گسترش این صنعت را که بیش‌ازپیش حس شود پیگیری و عمل نموده و به ایجاد زمینه‌های مناسب برای ارتقای سطح ایمنی اقدام گردد.

دکتر سید ابوالفضل بهره دار رئیس انجمن مهندسی حمل و نقل ریلی ایران